Εις μνημόσυνον αιώνιον…

του Ζαχαρία Καψαλάκη*

«Οἱ ὑποφενόμενοι Δημογέροντες καί λοιποί κάτοικοι τῶν χωρίων Λούκια, Φουρνοφάραγγου, Κουμάσα, Καπετανιανών καί Βαγιονιά ἐρχόμεθα νά ἀναγγείλομεν ὅτι ἐπειδή τά χωριά ταύτα στεροῦνται ἀπό δημοσίας ἐκπαιδεύσεως, σπεύδομεν νά παρακαλέσωμεν τήν Ἔντιμον Δημογεροντίαν ὅπως ἑκουσίως εὐαρεστηθῆ καί μᾶς διορίση διδάσκαλον εἰς τό χωρίον Λούκια ὡς κεντρικότερον τῶν λοιπῶν εἰρημένων χωρίων. Ὅντες δέ εὐέλπιδες  ὅτι ησακουσθήσητε ἡ αἴτησις ἡμῶν καί ἀποστείλη ὅσον τό δυνατόν τάχιστα αὐτόν» [1]. Την παραπάνω επιστολή στέλνουν στη Δημογεροντία Ηρακλείου την 1^η Οκτωβρίου 1877, οι κάτοικοι των παραπάνω χωριών, στην προσπάθειά τους να δημιουργήσουν σχολείο στην περιφέρειά τους. Λίγες ημέρες αργότερα, στις 10 Οκτωβρίου, οι κάτοικοι των παραπάνω χωριών επανέρχονται στο ίδιο θέμα, σημειώνοντας και πάλι ότι «...τό χωρίον Λούκια πού εἶναι τό κεντρικότερον νά γίνει τό σχολεῖον...». [2]

         Κάπως έτσι ξεκίνησε η λειτουργία των σχολείων στο τουρκοκρατούμενο τμήμα του Ηρακλείου και σε ολόκληρη την Κρήτη το δεύτερο μισό του 19^ου αιώνα. Ένας αγώνας πολλές φορές δύσκολος, άνισος, μέσα από φτώχια και δυστυχία, μέσα από αμάθια και κόπο, με συγκρούσεις των τοπικών κοινωνιών για την έδρα του σχολείου, με αγωνία για το αύριο ενός νέου θεσμού τότε, του σχολείου, που δειλά – δειλά προσπαθούσε να καθιερωθεί. Ενός θεσμού όμως που έφερνε μάθηση, πρόοδο, έδιωχνε την αμάθεια και το σκοταδισμό και που στη συνέχεια έφερε την πολυπόθητη για την Κρήτη ελευθερία.

Η έδρα του σχολείου

Ο αγώνας ήταν μακρύς και δύσκολος. Και για να γίνει περισσότερο κατανοητός, παραθέτω μερικά στοιχεία από την έρευνά μου στο Αρχείο της Δημογεροντίας Ηρακλείου, του φυλάσσεται στη Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη.  Στις αρχές της δεκαετίας του 1870 ξεσπά διαμάχη στον κάμπο της Μεσαράς, καθώς........... οι κάτοικοι των χωριών: Μιαμού  Απεσοκάρι, Φλαθιάκιες, Βασιλικών Ανωγείων, Κανδήλας, Κρότος και Βασιλικής υπογράφουν επιστολή προς τη Δημογεροντία, με την οποία τονίζουν ότι εφόσον αποφασιστεί να γίνει σχολείο στην περιοχή, το πλέον κατάλληλο μέρος είναι τα Βασιλικά Ανώγεια. Όπως δε σημειώνουν το παραπάνω χωριό το ζητά ο περισσότερος κόσμος και τούτο «…διότι ὑπάρχει φιλονικία ἐν τῶ ἀναμεταξύ ἡμῶν καί ζητῶσι τρία χωριά νά γένη εις Πλώραν καί ἑπτά εἰς Βασιλικά Ἀνώγια…».[3] Η διαμάχη αυτή φαίνεται να ήταν η αιτία της μη ίδρυσης σχολείου, ούτε στα Βασιλικά Ανώγεια, ούτε και στην Πλώρα, κάτι όμως που γίνεται πράξη το 1873 αρχικά στα Βασιλικά Ανώγεια και ένα χρόνο αργότερα στην Πλώρα.

 δυο χωριά τα Βασιλικά Ανώγεια και η Πλώρα ερίζουν για την έδρα του σχολείου. Για την ιστορία το σχολείο των Βασιλικών Ανωγείων έκλεισε πριν μερικά χρόνια και η Πλώρα φέτος. Μάλιστα οι συμμαχίες των χωριών που επιθυμούν τη μια ή την άλλη λύση είναι ευμετάβλητες. Αρχικά

«Άνοιξε – κλείσε τα σχολεία» γινόταν και τότε…

Το σχολείο της Βασιλικής (που και αυτό θα κλείσει το επόμενο σχολικό έτος) ιδρύθηκε το 1884. Όμως θα κλείσει για λόγους οικονομίας χρημάτων και όχι μόνο, το 1889. Οι κάτοικοι της Βασιλικής και της Κανδήλας αντιδρούν και στέλνουν επιστολή στην Εφορεία αναφέροντας ότι η σχολή της Πλώρας, όπου υποχρεώθηκαν να στέλνουν τα παιδιά τους, απέχει πάνω από 2 ώρες από το χωριό τους και δεν μπορούν να στέλνουν. Ζητούν να ανοίξει άμεσα το σχολείο τους [4].

Υπάρχει μια άλλη επιστολή των κατοίκων των χωριών Βασιλικών Ανωγείων, Βασιλικής, Φλαθιάκες και Απεσοκαρίου, χωρίς ημερομηνία, με πιθανότερη ημερομηνία τις αρχές Σεπτεμβρίου 1891, με την οποία ζητούν δάσκαλο για το σχολείο, διαφορετικά, όπως γράφουν θα καταλάβουν τα μοναστηριακά κτήματα που υπάρχουν, θα διώξουν τους ενοικιαστές και θα τα ενοικιάσουν οι ίδιοι, προκειμένου να πληρώνουν το δάσκαλο [5]. Να σημειώσω ότι από τους πόρους της ενοικίασης των μοναστηριακών κτημάτων, πληρώνονταν οι μισθοί των δασκάλων. Στο θέμα παρεμβαίνει και ο Δήμος Πλατάνου, ο οποίος στις 23 Αυγούστου 1891 συνεδριάζει και αποφασίζει να ζητήσει τη σύσταση Σχολείων για τις ανάγκες των παραπάνω χωριών[6].

Στις 28 Αυγούστου 1892 η Τμηματική Εφορεία αποφασίζει να μεταφέρει τη Δημοτική σχολή Βασιλικής, στα Βασιλικά Ανώγεια και για το σκοπό αυτό διορίζει δάσκαλο το Νικόλαο Πομποδάκη με μισθό 200 γρ [7].

Τον Φεβρουάριο του 1893 ο Δήμαρχος Πλατάνου Γεώργιος Κατεχάκης παρεμβαίνει και ζητά τη μεταφορά του σχολείου από τα Βασιλικά Ανώγεια στη Βασιλική, καθώς στα Βασιλικά Ανώγεια υπάρχει Αυτοκρατορικός Στρατός, ο οποίος μάλιστα διαμένει δίπλα στο σχολείο. Μάλιστα κατά τον Φεβρουάριο του 1893 συνέβη επεισόδιο (δεν το αναφέρει) και από τότε οι κάτοικοι δεν στέλνουν τα παιδιά τους στο σχολείο[8]. Το αίτημα δεν ικανοποιείται, καθώς το σχολείο των Βασιλικών Ανωγείων συνεχίζει να εργάζεται κανονικά.

Συνθήκες μάθησης

Τον Αύγουστο του ιδίου έτους οι κάτοικοι της Βασιλικής και της Καντήλας ζητούν και πάλι τη μεταφορά του σχολείου στο χωριό τους, καθώς όπως γράφουν δεν φοιτούν παραπάνω μαθητές στο σχολείο των Βασιλικών Ανωγείων, απ’  ότι στο δικό τους[9].

Επίσης κάνουν λόγο για την παρουσία του στρατού, ο οποίος  «  ἐκτός τοῦ ὅτι προξενεῖ μεγάλην ἀνησυχίαν ἐν ὥρα μαθήματος, εἶναι δέ λίαν ἐπιβαλής. Ἐπειδή ἡ αὐλή τοῦ σχολείου εἶναι συνάμα καί αὐλή  τοῦ στρατῶνος...».

Ακόμη περιγράφουν με γλαφυρό τρόπο  την όλη κατάσταση γράφοντας τα προβλήματα που δημιουργεί ο στρατός εν ώρα μαθήματος (τραγουδούν, σαλπίζουν κ.α), ενώ υπάρχει ο φόβο για την ασφάλεια των μαθητών. Μάλιστα αναφέρουν περιστατικό που συνέβη στις 22 Φεβρουαρίου 1893 και χάρις την επέμβαση «θεοφοβούμενων στρατιωτών», όπως γράφουν, σώθηκαν οι μαθητές. Συγκεκριμένα, στρατιώτες επιτέθηκαν στους μαθητές μέσα στο Σχολείο, αλλά άλλοι άνοιξαν την πόρτα του Σχολείου και «ἐφυγον οι μαθηταί μέ ξεσχισμένα βρακεία εις τούς οίκους των». Τέλος σημειώνουν ότι εν ώρα προσευχής οι στρατιώτες «ιστάμενοι ἐπί τῶν παραθύρων περιέπαιζον αὐτούς», ενώ δημιουργούν και πολλά προβλήματα στο δάσκαλο.

Δεν ξεχνώ…

Για την ιστορία σημειώνω, ότι τα σχολεία που καταργήθηκαν, είχαν ιδρυθεί:

·                 Πλώρας          1874

·                 Πρεβελιανά     1875

·                 Λούκιας          1877

·                 Γεράκι            1881

·                 Πρινιάς Μαλ.   1881

·                 Αποστόλοι       1882

·                 Γωνιές Πεδ.     1882

·                 Α(Ε)υγενική    1883

·                 Βασιλικής        1884

·                 Άνω Μουλίων  1901

·                 Μονής Μαλ.    1901

·                 Αμπελούζου    1903

·                 Χουστουλιανών1903

·                 Πυργού          1904

·                 Στάβιες           1911

·                 Φανερωμένης  1913

·                 Ακρίων           1915

·                 Λιγορτύνου     1915

·                 Διονύσι           1916

·                 Αυλής             1923

·                 Δούλι             1924

·                 Μαχαιρά         1924

·                 Λαρανίου       1924

·                 5^ο Ηρακλείου  1924

·                 Κυπαρισίου     1926

·                 Αποΐνι             1928

·                 Μακρών          1929

·                 Χαρακίου        1937 (Η έδρα του σχολείου μεταφέρθηκε από Μαδέ).

Επίλογος

Εύχομαι κάποτε η πολιτεία να σταθμίσει και να εκτιμήσει την προσφορά των σχολείων της υπαίθρου και να τα στηρίξει. Να τους δώσει κίνητρα να παραμείνουν ζωντανά κύτταρα, μάθησης, πολιτισμού, ανθρωπιάς… Λίγα πράγματα απέμειναν ακόμα στην ύπαιθρο που να μαρτυρούν την ύπαρξη ζωής! Ας μην τα θανατώσουμε και αυτά!

*       Ο Ζαχαρίας Καψαλάκης είναι δάσκαλος, αιρετός στο ΠΥΣΠΕ Ηρακλείου και διδάκτορας (Ιστορία της Εκπαίδευσης ) του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων

---

[1]              Βλ. ΚΑ 2 – ΑΑ 124 – 001 ΑΔΗ: Έγγραφο των κατοίκων των χωριών Λούκιας, Φουρνοφάραγγου, Κουμάσας, Καπετανιανών καί Βαγιονιάς, προς τη Δημογεροντία Ηρακλείου (Λούκια,  1 Οκτωβρίου 1877)

[2]              Βλ. ΚΑ 2 – ΑΑ 124 – 233 ΑΔΗ: Έγγραφο των κατοίκων των χωριών Λούκιας, Φουρνοφάραγγου, Κουμάσας, Καπετανιανών καί Βαγιονιάς, προς τη Δημογεροντία Ηρακλείου (Λούκια,  10 Οκτωβρίου 1877).

[3]              Βλ. ΚΑ 2 – ΑΑ 051 - 201 ΑΔΗ: Επιστολή των κατοίκων των χωριών Μιαμού, Απεσοκάρι, Φλαθιάκιες, Κανδήλα, Κρότος, Βασιλική και Βασιλικών Ανωγείων, με την οποία ζητούν την ίδρυση σχολείου στα Βασιλικά Ανώγεια. (Απεσοκάρι, 5 Σεπτεμβρίου 1871).

[4]              Βλ. ΚΑ 2 – ΑΑ 360 – 368  ΑΔΗ: Επιστολή των κατοίκων Βασιλικής και κανδήλας, προς την Τμηματική Εφορεία Ηρακλείου, (Βασιλική, έγγραφο χωρίς ημερομηνία, πιθανή ημερομηνία Αύγουστος ή Σεπτέμβριος 1890.

[5]              Βλ. ΚΑ 2,4 – ΑΑ 12β – 201 ΑΔΗ: Επιστολή των κατοίκων Βασιλικής και κανδήλας, προς την Τμηματική Εφορεία Ηρακλείου, (Βασιλική, έγγραφο χωρίς ημερομηνία, πιθανή ημερομηνία Σεπτέμβριος 1891).

[6]              Βλ. ΚΑ 2 – ΑΑ 289 – 81 ΑΔΗ:  Έγγραφο του Δήμου Πλατάνου, προς την Τμηματική Εφορεία Ηρακλείου (Πλάτανος,  23 Αυγούστου 1891)

[7]              Βλ. ΚΑ 2,4 – ΑΑ 11 – 604 ΑΔΗ:  Έγγραφο της Τμηματικής Εφορείας Ηρακλείου, προς το δάσκαλο Νικόλαο Πομποδάκη, (Ηράκλειο,  28 Αυγούστου 1892

[8]              Βλ. ΚΑ 2 – ΑΑ 313 – 151 ΑΔΗ: Έγγραφο των κατοίκων της Βασιλικής, προς την Τμηματική Εφορεία Ηρακλείου, (Βασιλική 28 Αυγούστου 1893).

[9]              Βλ. ΚΑ 2 – ΑΑ 313 – 93ΑΔΗ: Έγγραφο των κατοίκων της Βασιλικής, προς την Τμηματική Εφορεία Ηρακλείου, (Βασιλική,18 Αυγούστου 1893).